Bibliografia:
*Budge Wallis Ernest Alfred, The Book of the Dead. The Book of Going Forth by Day being The Papyrus of Ani,
*Daumas François, Od Narmera do Kleopatry. Cywilizacja starożytnego Egiptu, Warszawa 1973.
*Gozdawa-Gołębiowska Katarzyna, Wrota Zaświatów: na progu wieczności. Egipska „Księga Umarłych”, (w.) Antropologia Religii. Wybór esejów, Tom IV, (2010).
*Hassanein Fathy, Nelson Monique,
*Hornung Erik, Jeden czy wielu. Koncepcja boga w starożytnym Egipcie, Warszawa 1991.
*Lipińska Jadwiga, Historia rzeźby, reliefu i malarstwa starożytnego Egiptu, Warszawa 1978.
*Lipińska Jadwiga, Marciniak Marek, Mitologia starożytnego Egiptu, Warszawa 2002.
*Lipińska Jadwiga, Sztuka starożytnego Egiptu, Warszawa 2008.
*Niwiński Andrzej, Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 2004
*Niwiński Andrzej, Mity i symbole starożytnego Egiptu, Warszawa 2001.
*Piankoff Alexandre, Les Chapelles de Tut-Ankh-Amon (w) MIFAO, nr 72, Paryż 1952.
Bogowie z Egipskiej Mapy Świata (2021) w pełnym stroju i oczywiście z atrybutami. Od lewej: Toth z głową Ibisa, Izyda z wizerunkiem tronu królewskiego na głowie, bogini Toeris jako wyobrażenie gwiazdozbioru Wielkiej Niedżwiedzicy oraz Neftyda z wizerunkiem pałacu królewskiego.
Bóg Ptah z mojego nowego obrazu (2023). Ptah miał bardzo interesujący atrybut: berło złożone z trzech hieroglifów/ symboli: anch (życie), was (szczęście) i dżed (trwanie).
Obraz Egipska Mapa Świata (2021), jeszcze przed ukończeniem. Kluczową postacią jest tu bogini Nut w postaci krowy, jeden z przykładów wyobrażania nieba przez starożytnych Egipcjan.
Dusza ba oraz Przedwieczny Atum z Podróży barki słonecznej nocą (2021). Dwa interesujące przykłady formy mieszanej. Najczęściej miksantropizm był połączeniem ciała ludzkiego z głową zwierzęcia, jak w przypadku Anubisa wyżej. Natomiast u duszy ba jest odwrotny porządek, tj. mamy głowę ludzką zestawiona z ciałem ptaka. Natomiast przedwieczny atum to konglomerat ludzkich nóg, głowy starca, ciała węża oraz skrzydeł z porannym dyskiem słonecznym.
Anubis mumifikujący zmarłego. Ów bóg był podobnie jak faraon przedstawiany w pełnym kanonie.. Fragment malowidła na sarkofagu Dżedhorefancha. Drewno pokryte gipsem polichromią i werniksem (początek 22 dynastii, Muzeum Egipskie w Kairze).
Rzecz o kanonie.
Sztuka egipska przez niemal całą epokę dynastyczną była wierna ustalonym regułom, które ukształtowały się już w Okresie Predynastycznym. Odejścia od tych konwencji były rzadkością i częściej się zdarzały w sztuce prywatnej. Natomiast w sztuce królewskiej rygorystyczne zasady praktycznie na to nie pozwalały.
Wpływało to na monotonię przedstawień, wydających się wielu obserwatorom śmiertelnie nudne. Na ścianach świątyń i grobowców królewskich, w pasowych kompozycjach wielofigurowych, widnieją długie szeregi niemal jednakowych postaci, które różniły się, w przypadku bóstw, jedynie głowami czy atrybutami. Przy ścisłym podporządkowaniu regułom właśnie monotonia była największą bolączką artystów i starali się jej unikać, na przykład lekko zmieniając pozę postaci. Zwłaszcza, iż pełny kanon obowiązywał artystę właśnie w przedstawieniach bóstw i królów.
Odkąd u królów (a zarazem u bogów) zaczęto odsłaniać niemal całe ciało, artyści zostali zobligowani do przestrzegania konwencji idealizacji ciała królewskiego. Ustalił się kanon bezczasowej młodości. Postacie w kanonie miały świetnie uchwycone proporcje, które w malarstwie i płaskorzeźbie mogły być osiągane dzięki zastosowaniu siatki, uściślonej w Średnim Państwie. Jak przedstawiano figury? Otóż w w najbardziej charakterystycznym ujęciu - głowę zawsze kadrowano z profilu, potem następował skręt szyi i przejście do frontalnie ujętego torsu, po czym nogi ukazywano znów z boku. Niezły galimatias, co ? ;)
Egipska ikonografia religijna.
Jak jedność może być wielością, a wielość jednością?
W tym artykule przybliżę Ci zasadnicze cechy egipskiej ikonografii bóstw. Mogą się one okazać przydatne nie tyle do przeniknięcia moich obrazów, ale też ogólnie, egipskich przedstawień, zbudowanych wokół innych reguł niż sztuka europejska.
Ikonografia bóstw egipskich i demonów z Zaświatów.
Niewiele kultur starożytnych dostarczyło tak wielu przekazów ikonograficznych na temat swoich bogów jak egipska, ponieważ występują oni zarówno w formie antropomorficznej, zoomorficznej, mieszanej, jak i pod postacią przedmiotów. Andrzej Niwiński w swojej książce pod tytułem Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu umiejscowił chronologicznie te poszczególne kształty. Zgodnie z jego koncepcją pierwszym etapem rozwoju egipskiej ikonografii religijnej były elementy martwe (fetysze) i rośliny, drugim zwierzęta, trzecim antropomorfizm, natomiast najpóźniejszym, czwartym, miksantropizm, czyli forma mieszana. Ta ostatnia forma była ponadto charakterystyczna dla demonów i strażników występujących w przedstawieniach świata podziemnego. I to właśnie z tą formą najlepiej kojarzymy bogów egipskich.
Te rozmaite kształty bogów były logiczną konsekwencją przekonania Egipcjan o istnieniu przed stworzeniem świata jednolitej pramaterii, z której wyłoniły się wszelkie byty, wskutek czego mogli czcić określoną treść pod różnymi postaciami. Dla Egipcjan wszystkie elementy wszechświata składały się z tej samej substancji, obejmującej zjawiska materialne i niematerialne, organiczne i nieorganiczne. Zatem niebo mogło być przedstawiane jako woda (część praoceanu), ciało kobiety, krowa czy pustynia. Wynikały one także z egipskiej tradycji, która niczego, co dawne i uświęcone, nie przekreślała, tylko dodawała nowe formy do starych. Dlatego też późniejszy miksantropizm czy antropomorfizm nie wyparły wcześniejszych wariantów ikonograficznych bóstw. Z drugiej strony wielopostaciowość bogów egipskich wynikała z niepełnej siły wyrazu pojedynczego wizerunku (czyli informowania o charakterze bóstwa). Nie wystarczał on do ukazania boga w całym jego bogactwie.
Podsumowując
Dziękuję Ci za przeczytanie tego artykułu do końca. Mam nadzieję, że teraz ikonografia bóstw egipskich jest dla Ciebie bardziej zrozumiała. Tak naprawdę to jest wierzchołek góry lodowej, jeśli chodzi o ogrom tematu. Jednak... z tym wprowadzeniem możemy zacząć później eksplorować bardziej szczegółowe tematy. A jeśli chcesz to zrobić na własną rękę i dogłębnie, łap pozycje z bibliografii ;)
Egipska ikonografia religijna zawiera bardzo dużo niestałych, zmiennych elementów. Forma zewnętrzna bóstw nie była najistotniejsza. Chodziło nie tyle o to, aby nadać ich wizerunkom przyjemną formę, ale by przekazać pewną informację o istotnych cechach natury i funkcji. Niemniej mieszanina elementów ludzkich i zwierzęcych słusznie może być odbierana przez nas jako kuriozalna. Warto jednak podkreślić, że starożytny Egipcjanin miał nieco inne poczucie estetyki, którego zresztą nigdy nie przekraczał, ponieważ obraz boga był nie tylko wzorem, ale też określoną rzeczywistością, której należał się szacunek.
Pamiętajmy przy tym wszystkim, że każda forma przedstawiania bóstwa była jedynie niedoskonałym środkiem służącym temu, aby danego boga uczynić w ogóle wyobrażalnym, zaznaczyć jego cechy oraz wyodrębnić od innych bogów. Odróżnieniu sprzyjało też obowiązkowe pisanie imion obok przedstawień.
Atrybuty bóstw
Dopiero w greckiej ikonografii religijnej konsekwentniej wcielono zasadę, iż identyfikacja bóstwa zależy od towarzyszących mu atrybutów. Od Okresu Archaicznego egipscy bogowie trzymają w rękach bardzo ogólne atrybuty, wspólne dla nich wszystkich, takie jak znak życia anch czy hieroglif – berło was oznaczające szczęście. Z racji tego, że boskie ręce w znacznej mierze są zajęte przez te powszechne atrybuty, te specyficzne są umieszczone gdzie indziej, na przykład na głowie lub w miejscu głowy, Izyda ma na głowie wizerunek tronu, Neftyda pałacu). Z kolei postacie strażników i demonów występujących w zaświatach są wyposażone zwykle w noże, podstawowy atrybut, uwypuklający, jak wielkie zagrożenie stanowią oni dla ka (jednego z aspektów duszy). Rzadziej były to trzcinowe wiązki (miotełki), kłosy pszenicy i liście palmowe.
Strój
Strój bogów egipskich mających ludzkie ciało jest względnie jednolity i z rzadka stwarza możliwość ich rozróżnienia, był on też niepodatny na zmiany w modzie. Boginie we wszystkich okresach noszą długą, obcisłą szatę na ramiączkach, a bogowie krótką przepaskę (sendżod), czasem połączoną z koszulką na ramiączkach. Analogiczne odzienie nosili zmarli śmiertelnicy, chociaż w ich przypadku przepaska mogła sięgać aż do kostek.
Bóstwa obu płci wyposażano ponadto w królewski naszyjnik na piersi, trójdzielne peruki (u bogiń przewiązane u góry wstążką), a także przyczepiony z tyłu emblemat łowcy: zwierzęcy ogon. W pewnych przypadkach mamy do czynienia z kompletną antropomorfizacją oraz nietypowymi krojami szat.
Natomiast figury strażników i demonów w wariantach mieszanym oraz antropomorficznym były najczęściej odziane w prostą tunikę na szelkach osłaniającą ciało od torsu do kolan, prosty fartuch lub pancerz. Tunika miała zwykle kolor żółty i podobnie jak formy mumioforyczne, była udekorowana motywem rybich łusek o niebiesko-żółtych końcach. W drugim wariancie odzienie miało plisowaną połę, czasem zdobił je ceremonialny ogon byka (symbol potęgi), będący nieodłącznym elementem tuniki.
Ozyrys w białej koronie Górnego Egiptu (Hedżet). Zestawienie jej z czerwoną koroną Dolnego Egiptu (decheret) tworzyło kompozytową koronę pschent. Złożone korony symbolizowały panowanie faraona nad "Oboma Krajami".
Korony
Dawały one więcej możliwości rozróżnienia bóstw niż szaty czy atrybuty. Dzięki dekorującym je motywom (pióra, rogi, dysk słoneczny) informowały o naturze nosicieli, podkreślając zarazem ich boskość. Rzadko jednak korona była związana z określonym bogiem, a wraz z rozwojem ikonografii obserwowało się rosnącą tendencję do zamieniania koron oraz do stosowania koron kompozytowych, gdzie indywidualne cechy bóstwa nikną wobec mnóstwa towarzyszących symboli boskiej mocy.
Boskie ciała
Ciała faraona i bóstw egipskich idealizowano i, podobnie jak figury zwykłych śmiertelników, przedstawiano zgodnie z obowiązującą siatką proporcji. Twarze były stylizowane, polegało to na przedłużeniu brwi i równolegle pod nimi biegnących linii, namalowanych szminką na krawędziach powiek i dochodzących aż do skroni. Według wierzeń, egipscy bogowie mieli ciała ze złota i innych szlachetnych materiałów, kościec zaś ze srebra. Stąd właśnie brało się, powszechne w przedstawieniach bóstw, ich zastosowanie.
Bogini Maat z Egipskiej Atlantydy (2022). Namalowałam ją niczym posąg. Nie wiadomo czy jest z metalu czy z krwi i kości, niczym rasowa bogini.
Masz pytania? Chcesz coś zamówić? Skontaktuj się mailowo:
delunares.art@o2.pl
Facebook:
https://www.facebook.com/profile.php?id=100066984906221
Instagram:
https://www.instagram.com/delunares_art/
Obserwuj mnie na instagramie i facebooku
