Wraz z Księgą Ziemi jest ona zaliczana do Ramessydzkich Ksiąg Zaświatowych (tzn.  z dynastii Ramessydów-razmzesów). Obie nie wyparły Księgi Bram, chociaż zwykle występowały obok niej na ścianach grobowców tebańskiej Doliny Królów. W czasach Ramessydów wróciła też do łask Księga Amduat.

Księga Jaskiń zawdzięcza swoją nazwę często tu występującemu terminowi kereret (jama, grota, podziemia Duat). Jej kompozycja jest podzielona na sześć pieczar, którym odpowiada sześć zespołów symbolicznych figur i łączących się z nimi tekstów.  Nie obowiązuje tu rygorystyczny podział na trzy rejestry, ponieważ w niektórych  jaskiniach jest ich aż pięć.

Egipski Cykl Słoneczny. U góry Podróż barki słonecznej za dnia, u dołu Podróż barki słonecznej nocą (2020/21).

Podsumowanie

Przyznasz teraz, że przygody króla zidentyfikowanego z bogiem słońca są pełne niebezpieczeństw, co? W ciągu lektury ksiąg kibicujemy mu, aby wyszedł z tarapatów i wzeszedł na niebie o poranku, choć z tyłu głowy wiemy, że i tak to się stanie ;) Przy innej okazji opublikuję na blogu artykuł o księdze umarłych, tez pełnej przygód, przeznaczonej dla praktycznie każdego, czyli takich ludzi jak my.

Na sam koniec podsunę Ci mój dyptyk pt Egipski Cykl Słoneczny, inspirowany Księgami Świata Podziemnego. Myślę że teraz, po lekturze artykułu, sens tego obrazu jest dla Ciebie jasny jak... słońce ;)

Oczywiście najmocniej do tego, co działo się w podziemiach, nawiązuje Podróż barki słonecznej nocą, pełna potworów i istot zaświatowych. Jednak oczywiste jest, że bez dziennej części cykl jest niepełny.  Podobnie jest w naszym życiu, dzień i noc się ze sobą przeplatają, smutki są poprzetykane radościami. Jedno jest pewne: wszystko przemija, a po nocy znów nastaje dzień.

Bibliografia:

* Černy Jaroslav, Religia starożytnych Egipcjan, Warszawa 1974.
* Daumas François, Od Narmera do Kleopatry. Cywilizacja starożytnego Egiptu, Warszawa 1973.
* Lipińska Jadwiga, Marciniak Marek, Mitologia starożytnego Egiptu, Warszawa 2002.
* Niwiński Andrzej, Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 2004.
* Niwiński Andrzej, Mity i symbole starożytnego Egiptu, Warszawa 2001.
* Niwiński Andrzej, Studies od the Illustrated Theban Papyri of the 11th and 10th centuries B.C.,  Freiburg 1989
*Tajemnice Papirusów, pod red. Jadwigi Lipińskiej, Wrocław 2005.

Księga Ziemi

Chtoniczne elementy (związane z ziemią), które zawiera sprawiły, że kompozycja ta, ulokowana w grobowcu Ramzesa VI otrzymała nazwę Księgi Ziemi. Jej układ jest zbliżony do Księgi Jaskiń, prawdopodobnie obie powstały one w tym samym okresie. W obydwu utworach brakuje stałego podziału na trzy rejestry, zaś wiodącym elementem jest wizerunek tarczy słonecznej, obecnej w większości scen. W obu są też podobne komponenty ikonograficzne.

Księga Jaskiń. Widoczny wąż Apopis (Nehaher) w środku

Księga Jaskiń,. Widać, jak dużo miała rejestrów, składających się na kompozycję, źródło: Wikipedia

Jezioro Płomieni z Księgi Bram. Przerys jednej ze scen. Może niektórzy z Was kojarzą je z tytułem jednego z moich obrazów pt. Jezioro płomieni (2023). Tam również jest ognisty motyw, tyle że wulkan.

Słupy Geba, do których przywiązano dusze potępionych zmarłych. Przerys sceny z 7 godziny Księgi Bram (20 dynastia)

W Księdze Bram pojawia się interesujący wariant piekieł, o którym była mowa w poprzednim rozdziale, Jezioro Płomieni. Występuje ono w 3 i 6 godzinie. Pokonanie Apopisa następuje w tym samym przedziale, jednak nie ma już tak dramatycznego przebiegu jak w Amduat. Przed demonem stoi Atum i wypowiada doń jedynie zaklęcie:

Będziesz chodzić do góry nogami, nie powstaniesz, będziesz zaczarowany tak, że nie odnajdziesz samego siebie.

Zaś wspomniany potwór pojawia się w 10 i 12 godzinie.

Fragment obrazu z bogiem ptahem, wzorowanym na Księdze Bram. Wielki Bóg płynący barką w otoczeniu świty, bóstw Hu i Sja. Z pewnością już niektórzy z Was zauważyli podobieństwo do moich barek solarnych z Egipskiego Cyklu Słonecznego (2020/21)

Księga Bram, 4 godzina nocy

Księga Bram. Przerys jednej ze scen. Widoczne nadproże bramy chronione przez plujące ogniem węże i odźwiernego zapatrzonego w nóż.

Amduat, 7 godzina nocy. U dołu widoczni bogowie z gwiazdami.

Od lewej: Księga Dwóch Dróg na oryginalnym malowidle na sarkofagu z El Baszra i rozrysowany diagram na jej podstawie, w którym wyjaśniono poszczególne komponenty, żródło: https://the-bibliofile.com/the-book-of-two-ways-synopsis-chapter-by-chapter-summary/

Amduat, 4 godzina nocy.

Jaskinia Sokarisa z Księgi Amduat.

Przerys 2 godziny Księgi Bram. Widać na nim trzy rejestry - Nil obramowany przed dwa brzegi - dwie połowy Egiptu.

Przygody słońca w głębinach Duat, czyli o 

Księgach Świata Podziemnego

Opowiem w tym artykule o jednej z najbardziej fascynujących rzeczy w dziedzictwie starożytnego Egiptu, o Egipskich Księgach. Odpowiadają one prędzej kryteriom dzisiejszej literatury przygodowej niż tekstów religijnych ;) Tak je uwielbiam, że odnoszą się do nich moje dwa Obrazy: Dzienna i nocna podróż barki słonecznej (Egipski Cykl Słoneczny). Ale zanim przejdę do meritum przyda się Tobie małe wprowadzenie.

O czym właściwe mowa?

Pierwsze księgi o tematyce związanej ze światem podziemnym pojawiły się już w okresie Starego Państwa, jednak okresem rozkwitu tego rodzaju literatury było Nowe Państwo. Dlaczego? Wierzenia w Egipcie stopniowo się demokratyzowały, zaś apogeum inkluzywności nastąpiło właśnie wtedy. I o o ile Teksty Piramid ze Starego Państwa były przeznaczone wyłącznie dla króla, to już późniejsza Księga Umarłych została zaadaptowana dla kapłanów, wyższych dostojników, a nawet prostych ludzi.

Przedstawiano je na ścianach grobowców, sarkofagach oraz papirusach, przy czym oprawa ikonograficzna towarzyszyła dopiero księgom od okresu Nowego Państwa, m.in. naszym bohaterkom: Księgom Świata Podziemnego.

Księga Dwóch Dróg

W El Baszra znajdują się malowidła, przedstawiające rodzaj mapy zaświatów i wchodzące w skład rozdziału 466 – 467 Tekstów Sarkofagów ze Średniego Państwa. W Nowym Państwie owa mapa została zaadaptowana w literaturze grobowej jako Księga Dwóch Dróg, zawierająca zarówno elementy solarne jak i związane z Ozyrysem.

Służyła ona duszom zmarłych Egipcjan jako pomoc w czeluściach zaświatów. Egipcjanin przybywał tu i napotykał dwie kręte drogi oddzielone jeziorem ognia. Jedna z nich, lądowa, prowadziła do Krainy Rosetau (Usta Przejścia), druga, szlak wodny, wiodła do Jeziora Rosetau. Wejścia na obie bronili groźni strażnicy bram zaświatowych oraz wiele niebezpiecznych, fantastycznych stworzeń, potworów czy zabójczych noży. Zmarły potrzebował odpowiednich zaklęć, aby pokonać te przeszkody i kontynuować podróż.

Kraina Rosetau była ściśle związana z Ozyrysem, taką nazwę nosiła też nekropola w Memfis, uważana za wejście do podziemnego królestwa.

Księgi Świata Podziemnego

Wchodzą w ich skład księgi o nazwach rozbudzających wyobraźnię: Księga Dwóch Dróg, Księga Amduat, Księga Bram, Księga Jaskiń i Księga Ziemi. Były one przeznaczone wyłącznie dla króla, jedyny wyjątek stanowi grób wezyra Useramona z czasów 18 dynastii.

Mają one jednolitą kompozycję, są podzielone na 12 regionów odpowiadających 12 godzinom nocy i trzy rejestry odzwierciedlające egipską rzeczywistość geograficzną. Pośrodku płynie Nil, a po obu stronach rozciągają się dwa brzegi, będące symbolicznymi połowami kraju, wschodnią i zachodnią. Wyjątkiem jest Księga Jaskiń, zawierająca niekiedy aż pięć rejestrów.

W Księdze Amduat i Księdze Bram po podziemnym Nilu płynie barka słoneczna z nocną formą słońca, Atumem-Re. Natomiast w Księdze Jaskiń i Księdze Ziemi motyw barki został zastąpiony przez tarczę słoneczną. Zniknęła wówczas załoga, w skład której, prócz bogów, wchodzili wioślarze, straż przyboczna, holowniki i bezimienne postacie pomagające słońcu w podróży (będące na ogół duszami błogosławionych).

Duat była krainą gęsto zaludnioną przez błogosławionych i potępionych, czyli wrogów. Wielki bóg dokonywał codziennej inspekcji zarówno raju, jak i piekieł, które to obszary miały różnorodną geografię. Rzeka w zaświatach płynęła po półokrągłym szlaku, w najgłębszym jej miejscu znajdowała się Jaskinia Sokarisa. W rzece nie zawsze było wystarczająco dużo wody i wówczas trzeba było ciągnąć barkę liną po piasku.

Kształt łodzi zmienia się w czasie 12 godzin nocy. W 4 godzinie przybiera ona postać węża, aby prześlizgnąć się przez piaszczystą Jaskinię Sokarisa. W tej samym regionie rzeka znika też zupełnie i od tej pory łódź ciągną dusze umarłych przez kolejne regiony Duat, później dołączy do nich zmarły król.

Księga Amduat, czyli

Księga o tym, co jest w zaświatach.

Znajduje się przede wszystkim w grobowcach władców z 18 dynastii (od Totmesa I do Tutenchamona). Jej treść dotyczy wędrówki wielkiego boga w barce przez krainę podziemną. Kulminacja akcji księgi następuje w 5 godzinie, kiedy to słońce schodzi do głębin podziemi, Jaskini Sokarisa, by tam przekształcić się ze starca z powrotem w dziecko.

Amduat, 12 godzina nocy. W środkowym rejestrze widoczny wąż Apopis, usiłujący uniemożliwić Wielkiemu Bogu wzejście o wschodzie (skarabeusz to inkarnacja porannego słońca Chepre). Na szczęście każdej nocy jego działania kończyły się porażką, bo słońce wschodziło :)

Na obu brzegach Nilu gromadzą się w grupach mieszkańcy określonego regionu, rozmaite istoty zaświatowe, bogowie i błogosławione dusze umarłych. Tym ostatnim wielki bóg rozdaje dary w postaci szat, żywności czy napojów, ratuje też potopionych. Piekło z potępionymi duszami, karanymi między innymi przez Horusa z Dat, jest zawsze w dolnym rejestrze, jak przykładowo w 11 godzinie. Wielkiemu bogu towarzyszy od czasu do czasu straż przyboczna.

Przez kompozycję przewijają się symbole związane ze śmiercią i narodzinami nowego słońca oraz symbole czasu. W 6 regionie ulokowana jest martwa powłoka cielesna wielkiego boga, natomiast w 7 groby wszystkich jego aspektów (Atuma, Chepre, Re i Ozyrysa).

Każdy z 12 regionów znajduje się pod opieką jakiegoś bóstwa, a zamieszkują go również inni bogowie oraz złe i dobre demony o dziwacznym wyglądzie i imionach, tacy jak bogini Ta-Która-Jest-Przy-Siekaniu-Zmarłych czy grupa demonicznych Zarzynających z 5 godziny. Również w 5 godzinie pojawia się forma Atuma, istniejąca przed stworzeniem świata, Przedwieczny.

Horus z Dat (Duat) z 11  godziny Amduat

Apopis, największy wróg słońca, zjawia się w 7 i 12 godzinie, w chwilach kumulacji dobra. W 7 regionie, gdzie demon ma swoją stałą siedzibę, ożywionego wielkiego boga bronią przed nim Izyda Wielka Magią, bóg Heka, a czasami też zmarły.

Natomiast w 12 godzinie, gdy słońce wschodzi, jest ono chronione przez szereg bogiń. Przy jego narodzinach asystują pary prabóstw z Hermopolis, Nu – Nunet oraz Hu – Huhet. Co ważne, każda godzina – region Amduat ma swoją nazwę, w przypadku 3 godziny nocy to Ta-Która-Rozcina-Dusze.

Właśnie Ksiega Amduat była najczęściej przedstawianą księgą zaświatową. Zaś jej najpopularniejszym medium był papirus.

Piekielna Księga Bram

Jest ona późniejsza niż Księga Amduat, ponieważ pochodzi z czasów faraona Horemheba, ostatniego władcy 18 dynastii i została odkryta w jego grobowcu na początku XX wieku. Nazwę nadał księdze pod koniec XIX wieku Gaston Maspero. Wzięła się ona od wizerunków bram, ulokowanych na końcu każdego z 12 przedziałów – pomieszczeń,26

strzeżonych przez plujące ogniem węże oraz odźwiernego z nożem.

Wiążą ją liczne podobieństwa z Amduat. Wielki bóg wędruje tam przez krainę podziemną w swej barce w ciągu 12 godzin nocy. Występują też analogiczne motywy, takie jak walka z Apopisem, ratowanie potopionych czy karanie grzeszników. Zachowuje ona trójdzielny podział na rejestry, ale zawiera też dwie jednolite sceny, będące punktami kulminacyjnymi, Sąd Zmarłych z 5 godziny nocy oraz Wschód Słońca z 12 godziny. Ponadto załoga barki została zredukowana w Księdze Bram do bóstw Hu i Sja, mocy twórczych wielkiego boga, których on potrzebuje o świcie. Tłumy istot zaświatowych także zostały tu pogrupowane, a wielka ilość imion obecnych w Księdze Amduat ograniczona. Nie ma na przykład nazw regionów czy godzin nocy. Oprócz tego rola boga słońca uległa tu wzmocnieniu.

Nieprzypadkowo już na wstępie znajduje się przypomnienie mitu o Zniszczeniu ludzkości. Wiązało się to ściśle z sytuacją polityczno-religijną w Egipcie, za panowania Horemheba świeże były jeszcze wspomnienia z czasów panowania faraona Echnatona. Ów mit, opowiadający o ujęciu spiskowców przeciw wielkiemu bogu, doskonale obrazował pokonanie króla– heretyka. Po tak zwanym Okresie Amarneńskim podkreślano mocniej niewidzialny, związany z Amonem, aspekt wielkiego boga. Eksponowała go też Księga Bram.
 

Wielki bóg rozpoczyna tu swą podróż od wejścia w tak zwaną Górę Zachodnią. Tam otrzymuje atrybut – koronę władcy, a jego szyja i głowa, siedziby mocy twórczych, adorowane są przez bóstwa Zachodu. Przed nim stoi Rozum, Magia zaś za nim.

W 5 godzinie, a zatem w tej samej, gdy następuje kulminacyjny Sąd Zmarłych, tworzy on za pośrednictwem słowa czterech przedstawicieli ras ludzkich: Egipcjanina, Azjatę, Nubijczyka i Libijczyka. Jest to reminiscencja mitu memfickiego o stworzeniu świata. Jednym z aspektów boga słońca jest Horus z Dat, znany już nam z Księgi Amduat.

Przedstawiciele czterech ras ludzkich z 5 godziny Księgi Bram.

Karanie potępionych przewija się przez całą księgę i pojawia się już na samym jej wstępie. Zresztą metody kary były w Księdze Bram tak liczne i wyszukane, że początkowo nazywano ją Księgą Piekieł. Poza tym grzesznicy nie mieli dostępu do Jeziora Życia i Jeziora Ureuszów, ulokowanych w 4 przedziale, ponieważ były one przeznaczone wyłącznie dla błogosławionych zmarłych.

W Księdze Bram przewija się mnóstwo ciekawych postaci, takich jak Przedwieczny Atum – bóstwo Stary z 10 godziny (określony mianem Tego-Który-Przybył-Do-Swego-Trupa), kat i nadzorca o imieniu Ten-Który-Przewodzi-Zniszczeniu (4 godzina) oraz rozliczne bóstwa i potwory.

Księga Jaskiń (Księga pieczar)

W Księdze Jaskiń zmienia się topografia zaświatów, jaskinie zastępują rzekę i barka słoneczna zasadniczo znika z repertuaru. Pojawia się ona jedynie w scenie finałowej. Zamiast niej występuje tarcza słoneczna, która towarzyszy większości scen w niebiańskim Duat i nie ma jej nigdy w strefie piekieł. Co istotne, w Księdze Jaskiń mimo niezbyt rygorystycznego podziału na rejestry, piekło jest zawsze w najniższej strefie kolejnych pieczar. Stanowi ono największą głębię.

Głównym celem słońca było dotarcie do grobu Ozyrysa, leżącego w centrum zaświatów (w 3 jaskini), aby ożywić go ciepłem promieni słonecznych, a wraz z nim wszystkie jego formy. W 6 jaskini następuje wschód słońca, właściwie wynurzenie tarczy słonecznej z Praoceanu Nu (niebytu). Podczas podróży wielki bóg przemawia do istot napotkanych na jego drodze, zamieszkujących jaskinie i ustawionych w długich szeregach. Przewijają się tu również znane z wcześniejszych ksiąg motywy ożywienia umarłych czy pokonanie grzeszników. A także znany już nam demon Apopis (Nehaher).

Masz pytania? Chcesz coś zamówić? Skontaktuj się mailowo:

delunares.art@o2.pl

Facebook:

https://www.facebook.com/profile.php?id=100066984906221 

Instagram: 

https://www.instagram.com/delunares_art/

Obserwuj mnie na instagramie i facebooku